مرکب تاممرکب تام، به‌معنای لفظ دارای نسبت حکمیه است. ۱ - اقسام لفظ مرکبلفظ مرکب به مرکب تام و مرکب ناقص تقسیم می‌شود. ۲ - توضیح اصطلاحمرکب تام لفظی است که برآن سکوت روا باشد (ما یصح للمتکلم السکوت علیه)، یعنی گوینده مطلب را کامل بیان کرده و حق سکوت دارد و چیزی از مطلب باقی نمانده تا شنونده در انتظار شنیدنش باشد و اگر به همین مقدار اکتفا شود نیز مطلب مفیدی دستگیر او می‌گردد؛ مانند: محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) رسول خدا است، نماز بخوان، ای کاش مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) بیاید. مرکب تام به مرکب تام انشایی و خبری تقسیم می‌شود. بر اساس این تعریف از مرکب تام، مرکب ناقص لفظی است که معنایش تمام نباشد و شنونده را در انتظار شنیدن بقیه مطلب می‌گذارد و سکوت بر آن برای گوینده روا نباشد، مثل: کتاب زید، سیب سرخ، لاانسان، فی الدار و اگر حسین بیاید. مرکب ناقص به مرکب ناقص تقییدی و غیر تقییدی تقسیم می‌شود. ۳ - اقسام مرکب تاممرکب تام بر دو قسم است: انشایی و خبری. مرکب تام خبری، همان «قضیه» است. و مرکب تام انشایی آن است که به گفتن لفظ، امری انشاء و ایجاد گردد و به همین جهت احتمال صدق و کذب، یعنی مطابقت و عدم مطابقت با واقع، در آن راه ندارد، زیرا اداء لفظ عین ایجاد واقع و حقیقت است. اقسام لفظ مرکب تام انشایی عبارت است از: امر، نهی، التماس، سوال، نداء، استفهام، قسم، تمنّی، ترجّی. [۱]
مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد، ص۲۳-۲۴.
[۲]
ابوحامد غزالی، محمد بن محمد، معیار العلم في فن المنطق، ص۵۲.
[۳]
شهاب‌الدین سهروردی، یحیی بن حبش، منطق التلویحات، ص۴.
[۴]
خوانساری، محمد، منطق صوری، ص۶۶.
[۵]
گرامی، محمدعلی، منطق مقارن، ص۵۲.
۴ - دیدگاه ابن سینا"ابن سینا" در منطق اشارات تعریف دیگری ارایه داده و گفته است: لفظ مرکب تام لفظی است که هرجزء آن، لفظی تام الدلاله (اسم یا فعل) باشد. بدین سان، مرکب تام در نظر ایشان مرکب است از دو اسم یا یک اسم و یک فعل. لفظ تام الدلاله لفظی است که در افاده معنا محتاج لفظ دیگری نباشد که شامل فعل (همان کلمه به اصطلاح منطق) و اسم است و لفظ غیر تام الدلاله همان ادات در منطق است که حرف را در بر می‌گیرد. بنابراین، ابن سینا مرکب ناقص را مرکبی می‌داند که یکی از اجزایش لفظ غیر تام الدلاله باشد، مانند لاانسان و فی الدار. بنابر ظاهر کلام شیخ الرئیس، مرکبات تقییدی مثل «غلام زید» مرکب تام به شمار می‌آید، بخلاف آنچه مشهور است. [۶]
فرصت شیرازی، میرزا محمد، اشکال المیزان، ص۱۳.
[۸]
تفتازانی، عبدالله بن شهاب‌الدين، الحاشیة علی تهذیب المنطق، ص۲۵.
۵ - دیدگاه مشکوةالدینیدر کتاب منطق نوین به این نکته توجه شده و در توجیه آن به گونه‌ای که با قول مشهور سازگار افتد چنین می‌گوید: در این تعریف (تعریف شیخ) که به دو طرف اشاره شده مقصود دو طرف حکم است و در هر لفظی اگر حکم یافت شود مسلّما دو طرف آن تام المعنی می‌باشد زیرا حرف طرف حکم نمی‌گردد بلکه رابط بین طرفین است، بنابر این، تعریف او مبتنی بر وجود حکم است و بطور کنایه اشاره به وجود حکم نموده است لیکن صریح نیست. برخی تعریف دیگری ارایه کرده و گفته‌اند: مرکب تام لفظی است که واجد نسبت حکمیه باشد و مرکب ناقص آن است که مشتمل برنسبت حکمیه نباشد. [۱۱]
جرجانی، میر سید شریف، الکبری فی المنطق، ص۱۷۴.
[۱۳]
قطب‌الدین رازی، محمد بن محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه، ص۴۲.
[۱۴]
شیرازی، قطب‌الدین، درة التاج (منطق)، ص۲۵.
[۱۵]
تفتازانی، عبدالله بن شهاب‌الدين، الحاشیة علی تهذیب المنطق، ص۳۵.
۶ - مستندات مقالهدر تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است: • گرامی، محمدعلی، منطق مقارن. • خوانساری، محمد، منطق صوری. • مظفر، محمدرضا، المنطق. • مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد. • فرصت شیرازی، میرزا محمد، اشکال المیزان. • ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الاشارات و التنبیهات. • جرجانی، میر سید شریف، الکبری فی المنطق. • شیرازی، قطب‌الدین، درة التاج (منطق). • شهاب‌الدین سهروردی، یحیی بن حبش، منطق التلویحات. • ابوحامد غزالی، محمد بن محمد، معيار العلم في فن المنطق. • تفتازانی، عبدالله بن شهاب‌الدين، الحاشیة علی تهذیب المنطق. • قطب‌الدین رازی، محمد بن محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه. • مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه. ۷ - پانویس
۸ - منبعپایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «مرکب تام»، تاریخ بازیابی۱۳۹۶/۴/۱۱. |